Gospodarka włoska przekształciła się z jednej z najsłabszych gospodarek w Europie po II wojnie światowej w jedną z najpotężniejszych. Jej mocne strony to przemysł metalurgiczny i maszynowy, a słabe strony to brak surowców i źródeł energii. Ponad cztery piąte zapotrzebowania Włoch na energię pochodzi z importu.
Niemniej jednak kwitnie również sektor chemiczny, a tekstylia stanowią jedną z największych gałęzi włoskiego przemysłu. Silna tendencja przedsiębiorcza, w połączeniu z liberalną polityką handlową po wojnie, pozwoliła na fenomenalny wzrost eksportu produkcji, ale uciążliwa biurokracja i niewystarczające planowanie utrudniały równomierny rozwój gospodarczy w całym kraju. Bardzo ważne są również usługi, w szczególności turystyka. Pod koniec XX wieku Włochy, szukając równowagi z innymi krajami UE, objęły kontrolę nad swoją wysoką inflacją i przyjęły bardziej konserwatywną politykę fiskalną, w tym szeroko zakrojoną prywatyzację.
Chociaż włoska gospodarka była relatywnie opóźniona w stosunku do procesu industrializacji, to jednak biznes na północy kraju dogonił i wyprzedził wielu zachodnioeuropejskich sąsiadów. Południowe Włochy pozostawały jednak w tyle. Odsetek siły roboczej pracującej w rolnictwie jest często brany pod uwagę jako wskaźnik stopnia uprzemysłowienia i zamożności narodu, a w przypadku Włoch liczby te wyraźnie ilustrują poważną nierównowagę istniejącą między północą a południem. W porównaniu ze średnią UE wynoszącą 5 procent w 2013 r., 3,6 procent ludności Włoch pracowało na roli, przy czym tyle samo robotników rolnych z 8 regionów na południu, co z 12 regionów na północy i w centrum. Kalabria i Basilicata mają największe skupiska robotników rolnych.
Chociaż Włochy nie są samowystarczalne rolniczo, niektóre towary stanowią ważną część rynku eksportowego. W szczególności kraj ten jest światowym liderem w produkcji oliwy z oliwek oraz głównym eksporterem ryżu, pomidorów i wina. Hodowla bydła jest jednak mniej zaawansowana; mięso i produkty mleczne są importowane.
Sektor publiczny i prywatny
Gospodarka włoska jest zróżnicowana i do początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku państwo było właścicielem znacznej liczby przedsiębiorstw. W tym czasie gospodarka była zorganizowana w formie piramidy, z holdingiem na szczycie, środkową warstwą holdingów finansowych podzielonych według sektorów działalności, a poniżej nich masą przedsiębiorstw działających w różnych sektorach, od bankowości, budowy dróg ekspresowych, mediów i telekomunikacji po przemysł wytwórczy, inżynieryjny i stoczniowy. Na przykład, Instytut Odbudowy Przemysłowej (Istituto per la Ricostruzione Industriale; IRI), założony w 1933 r. i zamknięty w 2000 r., był spółką holdingową, która regulowała sektor publiczny i bankowość. Wiele z tych spółek było częściowo własnością akcjonariuszy prywatnych i było notowanych na giełdzie. Już w latach 80. ubiegłego wieku podjęto kroki w celu zwiększenia udziału prywatnego w niektórych spółkach. Najbardziej znaczącymi przykładami były Mediobanca SpA, główny bank handlowy we Włoszech, posiadający udziały w największych koncernach przemysłowych; Alitalia, krajowa linia lotnicza, która w 2008 r. złożyła wniosek o ochronę przed upadłością, zanim została sprzedana prywatnej grupie inwestycyjnej; oraz przedsiębiorstwo telekomunikacyjne Telecom Italia SpA, które powstało w 1994 r. w wyniku połączenia pięciu państwowych koncernów telekomunikacyjnych. Wiele innych banków zostało również częściowo sprywatyzowanych na mocy ustawy o bankowości z 1990 r.
W 1992 r. rozpoczął się szeroko zakrojony program prywatyzacji, kiedy to cztery główne kontrolowane przez państwo spółki holdingowe zostały przekształcone w spółki akcyjne. Cztery z nich to IRI, Krajowa Agencja ds. Węglowodorów (Ente Nazionale Idrocarburi; ENI), Narodowy Fundusz Energii Elektrycznej (Ente Nazionale per l’Energia Elettrica; ENEL) oraz Państwowy Fundusz Ubezpieczeń (Istituto Nazionale delle Assicurazioni; INA). Inne główne agencje to Azienda Nazionale Autonoma delle Strade Statali (ANAS), odpowiedzialna za około 190 000 mil (350 000 km) sieci drogowej, oraz Ente Ferrovie dello Stato (FS; „Koleje Państwowe”), która kontroluje większość sieci kolejowej.
Sektor prywatny charakteryzował się niegdyś mnogością małych firm, z których wiele było prowadzonych przez rodzinę i zatrudniało niewielu lub nie zatrudniało żadnych pracowników spoza rodziny. Na początku XXI wieku przedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 50 pracowników nadal stanowiły ponad połowę ogółu firm, co odzwierciedlało tendencję spadkową dużych jednostek produkcyjnych i wzrost mniejszych, bardziej wyspecjalizowanych. Tendencja ta była szczególnie widoczna w przemyśle samochodowym, tekstylnym, elektrotechnicznym oraz sprzętu rolniczego, przemysłowego i biurowego. Po II wojnie światowej gospodarka na południu była zdominowana głównie przez interesy rządu i sektora publicznego. Niewielki sukces odniósł Południowy Fundusz Rozwoju (Cassa per il Mezzogiorno), fundusz finansowany przez państwo, utworzony w celu stymulowania rozwoju gospodarczego i przemysłowego w latach 1950-1984. Wspierał on wczesne reformy rolne – w tym melioracje, prace irygacyjne, budowę infrastruktury oraz dostawy energii elektrycznej i wody dla obszarów wiejskich – ale w niewielkim stopniu stymulował gospodarkę. Później fundusz finansował rozwój przemysłu ciężkiego na wybranych obszarach, mając nadzieję, że duże koncerny przemysłowe mogą przyciągnąć przemysł satelitarny i stworzyć podstawy dla trwałej działalności gospodarczej. Jednak projekty te zyskały miano „katedr na pustyni”; nie tylko nie przyciągnęły one innych mniejszych gałęzi przemysłu, ale także ucierpiały z powodu dużej absencji wśród robotników. Największy sukces odniósł Finsider, który w 1964 roku otworzył w Taranto najnowocześniejszą w Europie hutę stali.
Powojenny rozwój gospodarczy
Rozwój włoskiej gospodarki po II wojnie światowej był jednym z głównych sukcesów kraju. Po odbudowie gospodarczej nastąpił bezprecedensowy wzrost gospodarczy w latach 1950-1963. Produkt krajowy brutto (PKB) wzrastał w tym czasie średnio o 5,9 procent rocznie, osiągając najwyższy poziom 8,3 procent w 1961 roku. Lata od 1958 do 1963 roku były znane jako cud gospodarczy Włoch. Wzrost produkcji przemysłowej osiągnął w tym okresie szczytowy poziom ponad 10 procent rocznie, ustępując jedynie tempu rozwoju Japonii i Niemiec Zachodnich. Kraj ten cieszył się praktycznie pełnym zatrudnieniem, a w 1963 r. inwestycje osiągnęły 27 procent PKB. Sukces ten częściowo wynikał z decyzji o wspieraniu polityki wolnorynkowej i otwarciu handlu międzynarodowego. Od samego początku Włochy były entuzjastycznym zwolennikiem integracji europejskiej, co sprzyjało rozwojowi włoskiego przemysłu wytwórczego. Niektóre produkty, takie jak maszyny do pisania Olivetti i samochody marki Fiat, zdominowały rynki europejskie i światowe w ciągu zaledwie kilku lat. Po 1963 r. nastąpiło spowolnienie gospodarcze, które pogłębiło się po wzroście cen ropy naftowej w 1973 r. Jednak pod koniec lat 80. gospodarka ponownie zaczęła prosperować.
Późniejsze tendencje gospodarcze
Gospodarka weszła w połowę lat 80. ze zdrowym tempem wzrostu, które utrzymywała do końca wieku. Trzeba było jednak stoczyć poważne bitwy: z inflacją, deficytem handlowym, ograniczeniami walutowymi i uchylaniem się od płacenia podatków.
W 1980 r. inflacja osiągnęła prawie 22%. Wynikało to głównie z siły związków zawodowych w negocjacjach płacowych w latach 70. oraz mechanizmu zwanego scala mobile, który dostosowywał płace do inflacji co kwartał dla wszystkich pracowników. Wysoki stopień bezpieczeństwa zatrudnienia, z którego korzystała włoska siła robocza, podnosił koszty produkcji, co z kolei przyczyniało się do inflacji. Począwszy od dekretu z 1984 r., który narzucał pułap płatności, mechanizm „scala mobile” był stopniowo likwidowany (i zniesiony w 1992 r.) pod naciskiem stowarzyszenia pracodawców, Konfederacji Przemysłu (Confindustria). Znalazło to odzwierciedlenie w gwałtownym spadku inflacji do 12 proc. w 1984 r. i do 4,2 proc. w roku 1986. Jednak trzyletni kontrakt podpisany w 1987 roku pomiędzy Confindustrią a związkami zawodowymi reprezentującymi wszystkich urzędników państwowych i niektórych prywatnych pracowników przemysłowych, którzy otrzymali wynagrodzenie, podniósł stopę inflacji do poziomu wyższego niż w Niemczech czy Francji, a do 1991 roku inflacja ponownie wzrosła do 7-3 procent. W 2000 roku inflacja we Włoszech wynosiła 10 procent. W sumie jednak w latach 90. stopa inflacji była trzy razy niższa niż w latach 80.
Dług publiczny we Włoszech stale rósł w latach 80. pomimo szeregu nadzwyczajnych środków mających na celu zmniejszenie zadłużenia publicznego. Do 1991 roku dług publiczny przekraczał PKB, a koszty jego obsługi wynosiły ponad 100 mld dolarów, co odpowiadało całemu deficytowi budżetowemu państwa w tym roku. W 2010 r. dług publiczny Włoch nadal przekraczał PKB.
W latach 80. i 90. we Włoszech przeprowadzono reformę walutową w celu dostosowania się do standardów fiskalnych określonych przez UE. Pod koniec wieku Włochy przystąpiły do wspólnej waluty UE, przyjmując euro w 1999 roku.
Od końca XX wieku włoska gospodarka jest zamęczana przez nieefektywne nakładanie przez rząd podatków bezpośrednich. Od czasu powstania republiki po II wojnie światowej gospodarka opierała się na pożyczkach publicznych na finansowanie robót publicznych i przedsiębiorstw, a wielu Włochów zaczęło płacić podatek dochodowy dopiero w latach 70-tych. Włochy mają również dobrze prosperującą podziemną gospodarkę, która nieuchronnie pozbawia państwo dochodów. Podczas gdy podatki pośrednie, w tym VAT (podatek od wartości dodanej), były podnoszone kilkakrotnie w latach 80-tych, działania mające na celu egzekwowanie płatności podatków bezpośrednich napotykały na opór. W 1985 r. wprowadzono ustawę ograniczającą uchylanie się od płacenia podatków przez osoby pracujące na własny rachunek, co doprowadziło do jednodniowego strajku narodowego. Budżet na 1990 r. obejmował również środki mające na celu ograniczenie zjawiska uchylania się od płacenia podatków. Nazwiska najważniejszych podatników w kraju są co roku podawane do publicznej wiadomości w celu zachęcenia do przestrzegania przepisów podatkowych.
W latach 90. roczne stopy wzrostu PKB były bardzo skromne. W 2000 roku, w odpowiedzi na dobrą kondycję międzynarodowej gospodarki i kroki podjęte w celu poprawy włoskiego systemu finansowego – w tym zmniejszenie wydatków publicznych i zwiększenie opodatkowania – PKB wzrósł o 3 procent, co stanowi największy wzrost od 1988 roku, ale ożywienie gospodarcze nie będzie trwało wiecznie. W 2009 r. we Włoszech pojawiła się światowa recesja, która rozpoczęła się w latach 2007-2008. Gospodarka znalazła się w stanie stagnacji, PKB spadł, a bezrobocie wzrosło do 10 procent. Chroniczna niestabilność rządu premiera Silvio Berlusconiego potęgowała obawy o dług publiczny Włoch, a agencje ratingowe Standard & Poor’s i Moody’s obniżyły rating kredytowy kraju w 2011 roku. Włochy zostały zgrupowane w akronimie „PIIGS” (Portugalia, Irlandia, Włochy, Grecja, Hiszpania), który został użyty do określenia krajów najbardziej zagrożonych kryzysem zadłużenia w strefie euro.
Kiedy partnerzy Włoch ze strefy euro budowali coraz większe finansowe firewalle w celu powstrzymania zarażenia, technokratyczny rząd Mario Montiego, który został premierem w 2011 roku, wdrożył szereg środków oszczędnościowych, aby zredukować deficyt Włoch. Choć zdecydowanym działaniom Montiego przypisuje się zapobieganie krachowi finansowemu, to jednak jako premier trwał on zaledwie półtora roku. Jego następca Matteo Renzi wyprowadził Włochy z recesji w 2015 roku, ale w grudniu 2016 roku podał się do dymisji po nieudanym referendum konstytucyjnym w sprawie reformy rządu. Paolo Gentiloni objął urząd tymczasowego premiera i nadzorował okres niewielkiego wzrostu gospodarczego, który był ograniczony niepewnością co do stabilności rządu.
